Voor wie een oordeel wil hebben over de huidige situatie in Rwanda is het onlangs verschenen boek van Charles Onana: "Les secrets du génocide Rwandais", met ondertitel "onderzoek naar de mysteries van een president", een 'must'.Uitgave Harmattan, Parijs)
Onana is een West-Afrikaanse onderzoeksjournalist die reeds een biografie van de Centraalafrikaanse diktator Bokassa en een onderzoek naar de moord op de Burkinese journalist Zongo op zijn naam heeft staan. Hij is hoofd van de Panafrikaanse organisatie van onafhankelijke journalisten.
Zijn nieuwe boek komt voort uit verbazing over de internationale zwijgzaamheid over de toch spectaculaire moord op de presidenten Habyarimana van Rwanda en Ntayamira van Burundi op 6 april 1994. Op die dag werd het vliegtuig waarin beiden, tezamen met enkele medewerkers en een Franse bemanning, terugkeerden van een ontmoeting in Tanzania bij de landing op het vliegveld van Kigali neergeschoten.
Deze gebeurtenis werd het startsein voor een orgie van geweld, de genocide die vele honderd-duizenden Rwandezen het leven kostte, en die op zijn beurt een kettingreactie van dood en vernietiging in het buurland Congo op gang heeft gezet die nog steeds niet tot staan is gekomen. Hoe is het mogelijk dat nog steeds niet is opgehelderd wie de opdrachtgever, en wie de uitvoerders zijn geweest voor deze dramatisch aanslag, en wat de motieven daarachter zijn geweest?
Bij eerste navraag reeds merkt Onana dat er een tabou op deze kwestie rust: "Begin er niet aan, het is gevaarlijk!" is de goede raad die hem wordt gegeven, maar die hij in de wind slaat. Ondanks de zwijgzaamheid van alle officiele instanties die geacht mogen worden over informatie te beschikken, zoals bij de VN en bij regeringen van Frankrijk en Belgie, is Onana in staat mensen te spreken te krijgen, die elk een tipje van de sluier oplichten, en schriftelijke stukken te krijgen, waaruit tenslotte vrijwel dwingend een beeld van het gebeurde oprijst.
Dit beeld staat lijnrecht tegenover dat wat door eerdere auteurs zoals de Belgische professor Philip Reijntjes, de journaliste Colette Braeckman en de Franse onderzoeker Prunier, is opgetrokken, en sindsdien zorgvuldig geconserveerd. Volgens het officiele verhaal zou de moord het werk zijn geweest van de meest radicale vleugel (de Hutu Power) van Habyarimana's eigen achterban, die het vertrouwen in hun leider verloren had en bevreesd was voor een op handen machtsdeling met de FPR, de beweging van generaal Kagame. Die machtsdeling was vastgelegd in een akkoord van Arusha waaraan onder VN-toezicht de laatste hand werd gelegd. Met het oog op de beoogde eenwording van de legers van Rwanda en dat van de FPR was reeds een groot aantal troepen van Kagame, compleet met bewapening, in Kigali gelegerd. VN-troepen van de UNAMIR, waaronder een belangrijk contingent uit Belgie afkomstig, oefenden controle in de stad. Uit Europa waren reeds langer Franse miltairen aanwezig die het Rwandese leger (de FAR) ondersteunden.
Uit de legpuzzle van verklaringen en documenten die Onana bijeenbrengt wordt duidelijk dat niet de Hutu-Power maar Paul Kagame zelf opdracht moet hebben gegeven tot neerschieten van het vliegtuig. Toegegeven, een bekentenis van de hoofdpersoon is er niet en zal er wellicht ook nooit komen. Gevluchte hoogwaardigheidsbekleders die, zelf destijds onvoorwaardelijk geloof hechtend aan de standaard-theorie, bij Kagame aandrongen op een onderzoek naar het gebeurde juist om de positie van het regime internationaal te versterken, vertellen van de verkrampte afwijzing van de kant van hun chef, "alsof de genocide van 1994 niet voldoende legitimatie voor het bewind betekende".
Zijn geschiedenis volgend vanaf zijn ballingschap in Oeganda, zijn strijd in de top van het leger van Museveni dat leidde tot diens machtsovername in Oeganda en tenslotte de verovering van de macht in Rwanda, schetst Onana generaal Kagame als een zeer intelligente, doelgerichte en keiharde miltair, die zich al vroegtijdig ten doel heeft gesteld de macht in Rwanda te veroveren. Dat dit veel levens zou kosten nam hij op de koop toe, hoewel hij wellicht gerekend heeft op een snellere verovering na 6 april 1994, en daarmee op een sneller einde van de moordpartijen.
Hoe is Kagame erin geslaagd de toedracht tot de moordaanslag tot heden verborgen te houden? Allereerst door het elimineren van personen die de waarheid wisten of konden weten, danwel in de loop gingen twijfelen aan de officiele lezing. Onana noemt verscheidene voorbeelden. Verder door de medeplichtigheid van de VN en de beide Europese landen die ter plaatse vertegenwoordigd waren. Het zwijgen van die kant maakt dat er nog veel vragen overblijven, ook al is de globale toedracht vrijwel zeker. Wat wist generaal Delaire, het hoofd van UNAMIR die buitengewoon goed geinformeerd was, van de voorbereidingen? Had de moord op de Belgische VN-militairen door Rwandese soldaten te maken met hun collaboratie bij de aanslag? Waarom weigert de Belgische senaatscommissie op dit punt door te vragen? En dan is er het wereldwijde schuldgevoel dat de volkerengemeenschap de genocide heeft laten gebeuren zonder in te grijpen. Het is dit schuldgevoel dat Kagame meesterlijk bespeelt zodra de legitimiteit van zijn gezag of zijn mogelijk rol bij de genocide aan de orde komt.
De schaduw van het gebeurde hangt nog steeds over Rwanda en belet iedere discussie die vragen oproept over het verleden. Rwanda is een politiestaat, waarin de geheime dienst DMI, die alleen aan de generaal zelf verantwoording schuldig is, oppermachtig is. Democratisering, die uitgaat boven het ophouden van een parlementaire facade, wordt in de kiem gesmoord. Een lange rij personen die na 1994 hoge functies bekleedden, is vermoord of het op tijd gevlucht naar het buitenland: Sebarenzi, Mukamurenzi, Sendashona, Twagiramungu,... Hetzelfde geldt voor de schaarse journalisten die het lef hadden hun mond open te doen: Mutsinzi, Munyempazi, Jean-Pierre Mugabe, ...
Wat zegt dit voor de huidige situatie? Het boek eindigt met een open vraag: "De meeste dynamische, competente Rwandezen hebben het land al verlaten. Wat voor land wil men opbouwen onder deze condities? Kagame wilde de macht. Nu hij die macht heeft, wat wil hij ermee doen? Mysterie!" Kortom, het is een knap en informatief boek, dat echter nog veel vragen onbeantwoord laat. De auteur zal de laatste zijn om dit te ontkennen.